InstallatieWerk over het effect van keuzedelen in het mbo

Keuzedelen op het diploma helpen de student zich te profileren. Denk aan een bijzondere vaardigheid waaraan een werkgever in de praktijk behoefte heeft of kennis die de doorstroom naar een volgende opleiding beter mogelijk maakt.

Dankzij initiatieven van scholen, bedrijven en branches die met elkaar samenwerken zijn er al 728 inspirerende keuzedelen in alle soorten en maten. 

“We staan aan het begin van een ontwikkeling, dus het aantal zal nog stijgen”, meent Janneke Voltman van de Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB). Als senior beleidsadviseur is Voltman vanaf het begin bij de ontwikkeling van keuzedelen betrokken. “De groei is een goed teken, want het betekent dat zowel in de regio’s als in de beroepssectoren wordt nagedacht over de behoefte. Er is geen grens aan het aantal, al hebben we afgesproken om het systeem overzichtelijk te houden. Als een idee sterk lijkt op een ander idee, zoeken we bijvoorbeeld een manier om ze te clusteren. Zo kwam een initiatief voor watersporttoerisme in Friesland uit op het keuzedeel ‘Toerisme en recreatie in de regio’. Ik verwacht dat de groei over een paar jaar afvlakt. We zullen dan zien dat sommige kwalificaties moeten worden aangepast omdat de inhoud van keuzedelen voor bepaalde opleidingen essentieel is geworden.”

Flexibel inspelen op ontwikkelingen

Om verschillende redenen zijn keuzedelen ooit bedacht. Voltman: “Ze zorgen met name dat het mbo snel en flexibel kan inspelen op ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, zonder de kwalificatiedossiers te moeten aanpassen. Dat kunnen landelijke ontwikkelingen zijn, in de zin van innovaties of veranderingen in de beroepsuitoefening. Zo zijn er keuzedelen aangevraagd voor droning. Maar er zijn ook keuzedelen die het gevolg zijn van regionale ontwikkelingen of een regionale arbeidsmarktbehoefte, zoals keuzedelen gericht op de textielindustrie.”

Bert Toolsema is een van de onderwijskundig adviseurs van SBB die keuzedelen ontwikkelen. Hij legt uit: “Vaak begint een keuzedeel vanuit een regionale samenwerking tussen een school en bedrijven, maar heeft het relevantie voor een hele sector. Bijvoorbeeld het keuzedeel ‘Kinderen leren programmeren’ voor onderwijsassistenten. Dit keuzedeel is onder meer aangevraagd door Friesland College en dus ontstaan in de regio Friesland. Samen met de indieners hebben we nagedacht over wat onderwijsassistenten moeten kennen en kunnen om kinderen aan het programmeren te krijgen. Het keuzedeel is inmiddels op onze website te vinden. Dat is van belang voor de provincie, maar ook voor heel Nederland. Op basisscholen ontstaat steeds meer besef, dat het goed is om kinderen dit aan te leren. Eind vorig jaar verbraken 11.368 Nederlandse kinderen uit groep 7 en 8 zelfs het wereldrecord programmeren. Op die manier helpt een keuzedeel bij het aanjagen van een maatschappelijke ontwikkeling. Of neem ROC de Leijgraaf, dat met de verkoop van kerstdecoraties uit gebruikt hout het onderwerp duurzaamheid op de kaart zet (zie kader).”

Bedrijven aan tafel

“Scholen en bedrijven moeten goed nadenken over wat ze met een keuzedeel willen”, zegt Voltman. “We hebben onderwijskundige experts zoals Bert in huis, om te zorgen dat het een goed keuzedeel wordt. Maar het is vooral relevant dat een keuzedeel echt een meerwaarde heeft. Vandaar dat ook bedrijven al tijdens het ontwikkelingsproces aan tafel zitten. Voor het keuzedeel ‘Verdieping cloud engineering en het datacenter’ denken experts uit datacenters met ons mee. Zij weten bijvoorbeeld uit de praktijk dat ICT’ers ook kennis moeten hebben van de energievoorziening, van de koeling van de apparatuur of van roestvorming. Aan zo’n expert kunnen we dus inhoudelijke vragen stellen. Stel, een ziekenhuis wil zijn gegevens in de cloud beheerd hebben. En dan?”

Toolsema: “De antwoorden schrijf ik meestal letterlijk op. Op die manier komen we tot een procesbeschrijving en maken we samen de inhoud van het keuzedeel. Vooral onderwerpen waarvan ik niet zo veel weet maken het werk leuk. Ik vind het heerlijk om experts te spreken en me te verdiepen in een beroep of een ontwikkeling binnen een beroep, of het nu gaat om een cloud engineer of een verpleegkundige. Per definitie krijg ik heel enthousiaste verhalen van mensen die dagelijks met dat werk bezig zijn. Wat doen ze precies? Wat moeten ze kennen en kunnen? Geweldig, zo graag als mensen over hun vak praten.”

240 sbu of een veelvoud daarvan

De keuzedeelverplichting omvat ongeveer 15 procent van een opleiding en telt mee voor het behalen van de studiebelastingsuren (sbu). Elk keuzedeel kent een omvang van 240 sbu of een veelvoud daarvan. De totale verplichting bedraagt 240 sbu voor niveau 1, 480 voor niveau 2, 720 voor niveau 3 en de driejarige niveau-4-opleiding en 960 voor een vierjarige niveau-4-opleiding. Vier op de vijf keuzedelen heeft de omvang van 240 uur. Van het totale aanbod van keuzedelen is 42% gericht op verdieping en 41% op verbreding. 12% is gericht op doorstroom binnen het mbo of naar het hbo. Ongeveer 45 keuzedelen zijn generiek. Dat wil zeggen dat ze aan veel of aan bijna alle kwalificaties zijn gekoppeld.

Keuzedelen tellen nog niet mee voor het behalen van het diploma. Voor studenten die op 1 augustus 2018 starten met een opleiding, gaan de examenresultaten van keuzedelen naar verwachting wel meetellen. “De kaders waarbinnen keuzedelen moeten worden uitgevoerd bieden in het algemeen heel veel ruimte”, legt Voltman uit. “Neem een keuzedeel van 240 studiebelastinguren (sbu). Dat hoef je niet per se in 240 uur uit te voeren. Precies zoals scholen dat met opleidingen doen, kun je een keuzedeel versneld uitvoeren. Keuzedelen kun je bovendien uitvoeren waar je maar wilt: op school, in de beroepspraktijkvorming bij een erkend leerbedrijf, bij een samenwerkingsverband, als zelfstudie of in een combinatie daarvan. Er is zo veel ruimte, pak die ook.”

Inzetbaarheid verbeteren

Hoe verbeteren keuzedelen de inzetbaarheid van studenten? “Ik hoop dat de werkgever in een sollicitatiegesprek de keuzedelen op het diploma bekijkt en vraagt om daarover te vertellen. Op die manier kan het bedrijf de beginnende vakman met de meest relevante kennis selecteren. Mogelijk gaat het nog een stap verder. Heeft een sollicitant bijvoorbeeld veel kennis van sociale media, dan kan hij het bedrijf een boost geven. Dat effect, dat je als jonge instromer op de arbeidsmarkt met nieuwe kennis komt die jouw aanstaande werkgever nog helemaal niet heeft, is echt een plus op je inzetbaarheid.”

Voltman vervolgt: “Inzetbaarheid associëren we ook met leven lang ontwikkelen. Met hun afgeronde studiebelasting lenen keuzedelen zich voor flexibele opleidingstrajecten voor volwassenen, waarmee je naast je werk ook je kennis en vaardigheden kunt upgraden. Minister Bussemaker van OCW heeft SBB gevraagd om een aantal keuzedelen aan te wijzen die kansrijk zijn om vakmensen die al langer werken inzetbaar te houden. We hebben nu 33 keuzedelen die specifiek waardevol zijn voor leven lang ontwikkelen. De minister heeft aan die keuzedelen een certificaat verbonden waarmee volwassenen hun blijvende inzetbaarheid kunnen aantonen. Denk aan het keuzedeel ‘Digitale vaardigheden’ of ‘Mensen met licht verstandelijke beperkingen met moeilijk verstaanbaar gedrag’. Het laatste is zo’n typisch specialistisch verdiepend keuzedeel dat uit de zorg komt. Dat geldt ook voor het keuzedeel ‘Fries’: ouderen en dementerenden voelen zich aantoonbaar beter geholpen als ze in hun moedertaal worden aangesproken.”

Ontwikkeltraject van drie maanden

Vier maal per jaar kunnen keuzedelen door de minister worden vastgesteld. Daardoor kan een ontwikkeltraject in drie maanden plaatsvinden en kunnen onderwijs en bedrijfsleven beter dan voorheen inspelen op vragen uit het werkveld, actualiteiten en innovaties. Voltman: “Het overgrote deel van de keuzedelen ronden we ook echt binnen drie maanden af. Soms duurt het langer, omdat we in de voorafgaande aanvraagfase vrij diep doorvragen en alle hobbels alvast moeten noemen, zodat we daarna meters kunnen maken.”

De Toetsingskamer speelt op twee momenten een rol in het proces. “Voordat de ontwikkeling start, kijken ze of het idee al deel uitmaakt van de kwalificatie of van andere keuzedelen en of het inderdaad een waardevolle toevoeging is. Als het keuzedeel klaar is, controleert de Toetsingskamer of het resultaat nog steeds aan de kwaliteitscriteria voldoet, waarna onderwijs en bedrijfsleven het keuzedeel kunnen valideren in de sectorkamers van SBB.”

Tot de verbeelding spreken

Een van de eerste keuzedelen was ‘Duurzaamheid in het beroep’. “Het is ontstaan omdat het belangrijk is dat studenten iets over dat onderwerp leren”, kijkt Voltman terug. “Het keuzedeel heeft verschillende niveaus. Niveau A is gericht op het formuleren van eigen persoonlijke verbetermogelijkheden op het gebied van duurzaamheid. Niveau D richt zich bovendien op het doen van onderzoek naar duurzaamheid in het bedrijf, het doen van een voorstel voor duurzaamheidsverbetering in het beroep en het berekenen van de opbrengst daarvan. Een innovatief keuzedeel van het eerste uur is ‘Car- en interiorwrapping’. Dat speelt echt in op een ontwikkeling van deze tijd, waarbij de aankomend vakman auto’s en interieurelementen volledig voorziet van folie. Zulk specialistenwerk vraagt om brede kennis van ondergronden, materialen, gereedschappen en technieken.”

Een keuzedeel in de startblokken dat bijzonder tot de verbeelding spreekt is ‘Houtsnijden’, aangevraagd door Deltion College. “Een houtsnijder wil niet dat zijn beroep in de vergetelheid raakt”, licht Toolsema toe. “Met wie wil je dat gaan doen en krijg je er een klas mee vol? Dat waren onze eerste kritische vragen, waarop de school gelukkig een goed antwoord had. De betreffende houtsnijder komt persoonlijk lesgeven en hij gaat zelfs docenten opleiden, zodat die het later kunnen overpakken en de school een grotere groep studenten kan bedienen. Straks kan de student dus de basisbeginselen van het houtsnijden leren. Vervolgens is het aan hemzelf of hij daarmee doorgaat, bijvoorbeeld met een vervolgopleiding in het Zwarte Woud. Een leuk thema, zo’n relevant en oud ambacht. Zowel de school als de student kan zich daarmee geweldig onderscheiden!”

Een mooie vernieuwingsslag

Kees Westdijk is opleidingscoördinator bij InstallatieWerk Zuid-Holland, dat onder meer bbl-opleidingen elektrotechniek en installatietechniek verzorgt. “Op verzoek van de branche leveren we content aan voor de keuzedelen ‘Elektrotechniek voor werktuigkundigen’ en ‘Werktuigkunde voor elektrotechnici’. Zeker in elektrotechniek zien we steeds meer toegepaste ICT, waarmee de werktuigkundige voor zijn klanten besparingen realiseert. Denk bijvoorbeeld aan het installeren van een zonneboilersysteem, waarbij de besturing en storingen via een app of slimme regelaar worden gedaan. Daarom is het belangrijk om jongens mee te nemen in elkaars vakgebied. Aan tafel met onderwijs en bedrijfsleven spreken we af welke kennis en vaardigheden we straks wel en niet met de keuzedelen gaan aanbieden. Zo houden we elkaar scherp en zorgen we samen voor een mooie vernieuwingsslag.”

Duurzaamheidsdagen

Negen ‘duurzaamheidsdagen’ – met die invulling van het keuzedeel ‘Duurzaamheid’ richt de afdeling Techniek van ROC de Leijgraaf zich op de toekomst. Een van de kartrekkers bij de ontwikkeling was onderwijsmanager ICT-opleidingen Gerard van der Linden: “We hebben gebrainstormd over de organiseerbaarheid, uitvoerbaarheid en betaalbaarheid. De Raad van Advies, waarin alle sectoren zijn vertegenwoordigd, dacht actief met ons mee. Door verspreid over het jaar negen duurzaamheidsdagen aan te bieden, is het onderwerp structureel ingebakken en werken we aan bewustwording. Studenten moeten het vooral leuk vinden om praktisch met het onderwerp bezig te zijn. Voor de kerstmarkt maakten en verkochten ze bijvoorbeeld decoraties van gebruikt hout. De gemiddelde student heeft weinig met duurzaamheid, maar er gebeurt ontzettend veel op dat gebied en uiteindelijk gaat het om hún toekomst.”

Meer weten?

Wilt u meer weten? Via www.s-bb.nl/keuzedelen kunt u het register met alle keuzedelen inzien en doorzoeken. Hebt u een idee voor een nieuw keuzedeel, dan adviseren we u om in gesprek te gaan met collega-scholen en het bedrijfsleven in de regio en eventueel de krachten te bundelen. Natuurlijk kunt u ook direct contact opnemen met SBB via s-bb.nl/contact. Of stuur een e-mail aan kwalificatiestructuur@s-bb.nl.